عبدالعزیز بن احمد حلوانیحَلْوانی، عبدالعزیزبن احمد، محدّث و فقیه حنفی قرن پنجم می‌باشد. ۱ - لقب و کنیهلقب مشهور او شمس‌الائمه و کنیه‌اش ابومحمد [۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۷۷، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
یا ابواحمد [۲]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۱۱۱، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
است.۲ - وجه تسمیه حلوانیسبب شهرت وی به حلوانی [۳]
محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج۳۷، ص۴۶۶ـ۴۶۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
یا حَلوائی [۴]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، حوادث و وفیات ص۴۴۱ـ۴۶۰، ص۳۹۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
یا حَلاوی، [۵]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۳۰۳، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
اشتغال او به تهیه و فروش شیرینی بوده است. [۶]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۶، کراچی ۱۳۹۳.
۳ - زندگیاز سال تولد و دوران کودکی وی اطلاعی در دست نیست. ۴ - اساتیدگفتهاند اهل بخارا بود و در آن‌جا نزد ابوعلی حسین‌بن خَضِر نَسَفی (متوفی ۴۲۴) به فراگیری فقه و علوم دیگر پرداخت و پیشوای حنفیان بخارا شد. [۷]
سمعانی، الانساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۸.
[۸]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۴۲۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۹]
ابن‌قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۲۸ـ ۱۲۹، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
وی مطابق با روش فقهیِ حنفیان کوفه فتوا می‌داد [۱۰]
سمعانی، الانساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۸.
و در سمرقند نیز مجلس افتا برپا می‌ساخت. [۱۱]
عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۴۲۸، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ش.
دیگر استادان مهم و مشایخ حدیثی حلوانی عبارت بودند از: عبدالرحمان‌بن حسین کاتب، محمدبن احمدبن غُنجار بخاری، صالح‌بن محمد جِجاری، ابوسهل احمدبن محمد اَنماطی و محمدبن عمروبن شعبی. [۱۲]
سمعانی، الانساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۸.
[۱۳]
عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۳۸۸، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۱۴]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۷۷، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۵]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ۴۶۰ه، ص۳۹۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۱۶]
عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۳۸۸، چاپ یوسف الهادی، ص۴۱۷، تهران ۱۳۷۸ش.
۵ - شاگردانحلوانی شاگردان بسیاری تربیت کرد، از جمله محمدبن احمد سرخسی (صاحب المبسوط)، علی‌بن محمد ابوالعُسْر و برادرش محمد ابوالیُسربَزْدَوی، قاضی جمال‌الدین احمدبن عبدالرحمان، عبدالکریم اندقی، محمدبن علی زَرَنْجری و فرزندش بکربن محمد. [۱۷]
عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۲۲۵، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۱۸]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۴۲۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۱۹]
تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۴، ص۳۴۶، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۰]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۶، کراچی ۱۳۹۳.
به تصریح منابع، این اشخاص و افرادی دیگر از او حدیث نقل کرده‌اند، بکربن محمد زرنجری را آخرین راوی حدیث از حلوانی دانسته‌اند. [۲۱]
سمعانی، الانساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۸.
[۲۲]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۴۲۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
۶ - تبعید به شهر کشبنابر برخی منابع، حلوانی در اواخر عمر به شهر کَش (در ماوراءالنهر ) منتقل یا تبعید شد. [۲۳]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۳۰۳، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۲۴]
تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۴، ص۳۴۶، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
به نوشته نسفی، [۲۵]
عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، ج۱، ص۳۸۷، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ش.
عبدالخالق‌بن محمد شِکانی (متوفی بعد از ۴۸۰) مستملی او در این شهر بود. مقام علمی و معنوی حلوانی را ستوده و آن را ناشی از دعای خیر پدرش دانسته‌اند. [۲۶]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۷، کراچی ۱۳۹۳.
۷ - آثارحلوانی کتاب حدیثی شرح معانی الآثار طحاوی را، با دو واسطه، ازمؤلف روایت کرده است. [۲۷]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۵، کراچی ۱۳۹۳.
نخشبی [۲۸]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۶، کراچی ۱۳۹۳.
او را در نقل احادیث اهل تسامح دانسته است.مهم‌ترین آثار حلوانی عبارت‌اند از: المبسوط، کتاب النوادر، الفتاوی، التبصرة، [۲۹]
برهان‌الدین زرنوجی، تعلیم المتعلّم طریق التعلّم، چاپ مصطفی عاشور، قاهره (۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
[۳۰]
ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۴۲۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۳۱]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۹۶، کراچی ۱۳۹۳.
شرح کتاب‌های فقهی الجامع‌الکبیرِ شیبانی و ادب القاضی علی مذهب ابی‌حنیفة، اثر قاضی ابویوسف یعقوب‌بن ابراهیم انصاری (متوفی ۱۸۲). [۳۲]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون۴۶،.
[۳۳]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون۵۶۸،.
[۳۴]
عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۵، ص۲۴۳، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
۸ - وفاتحلوانی در کَش [۳۵]
ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، ج۳، ص۳۰۳، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، بیروت.
[۳۶]
تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۴، ص۳۴۶، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
یا بخارا [۳۷]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۸، ص۱۷۸، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
درگذشت و به گفته نخشبی [۳۸]
سمعانی، الانساب الاشراف، ج۲، ص۲۴۸.
در کَلاباذ (محلی در بخارا) [۳۹]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «کلاباذ»
به‌خاک سپرده شد، سال فوت او عمدتآ ۴۴۸ یا ۴۴۹ ذکر شده است. [۴۰]
ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، ج۱، ص۳۸۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۴۱]
ابن‌قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، ج۱، ص۱۲۸، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۴۲]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۱، ستون۵۶۸،.
[۴۳]
حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ستون۱۵۸۰.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۲) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۳) ابن‌قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۴) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الانساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، بیروت. (۵) تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۴، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹. (۶) حاجی‌خلیفه، کشف الظنون. (۷) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۴۴۱ـ۴۶۰ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۸) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۹) محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۱۰) برهان‌الدین زرنوجی، تعلیم المتعلّم طریق التعلّم، چاپ مصطفی عاشور، قاهره (۱۴۰۶/ ۱۹۸۶). (۱۱) سمعانی، الانساب الاشراف. (۱۲) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت. (۱۳) عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳. (۱۴) عمربن محمد نسفی، القند فی ذکر علماء سمرقند، چاپ یوسف الهادی، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۵) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حلوانی»، شماره۶۴۷۱. |